Morfologia miasta

Karolina Okraska

Rafał Podrażka

Forma zabudowy (widoczna i rozpowszechniona) uwzględniająca:

- zagadnienia znaczenia, funkcji,

- przekształceń struktury,

- odniesienia do procesów zachodzących w mieście.

Le Corbusier:

„Musimy budować w pustym terenie”

„Miasto musi być budowane w oparciu o zasady geometrii”

(w: „Urbanisme”, 1924)

Modernistyczna filozofia zakłada, że możliwe jest ulepszenie społeczeństwa „poprzez racjonalne, wieloaspektowe podejście do planowania uwzględniające naukowo wypracowane modele, bazujące na ideach pochodzących z nauk przyrodniczych”. Takie podejście nie pozostawiało miejsca na emocje czy poszukiwania znaczeń właściwych miejskim strukturom. Wraz z rozwojem Postmodernizmu wcześniejsze poglądy zostały poddane surowej krytyce.

Studia dotyczące morfologii miasta przeżywają obecnie okres intensywnego rozwoju po przerwie związanej z aktywnością modernistów (Claessens 2005.) i przyciągają uwagę wielu badaczy na całym świecie, tak jak opisują to Gauthier i G. w swoim całościowym przeglądzie. Główne „szkoły” morfologii miasta:

Brytyjska i niemiecka (tradycja conzenowska), francuska, włoska (Muratori i jego następcy) oraz dalsze – uwzględniając również analizy sekwencyjne.

Mówiąc o zagadnieniach kulturowych w gospodarce przestrzennej nie da się odejść od drugiej strony całego zagadnienia. Z jednej strony mamy wpływ procesów społecznych, procesów uwarunkowanych kulturowo. Mamy do czynienia z zagadnieniami znaczenia, z tym jak ludzie funkcjonują w pewnych obszarach. Natomiast tego rodzaju zagadnienia są jednocześnie przedmiotem badań nauki nazywanej morfologią miasta.

Nie da się pominąć analiz w jaki sposób te wszystkie procesy, o których mowa znajdują swoje odzwierciedlenie w kształcie formy miasta. Tymi zagadnieniami zajmuje się nauka, zwana morfologia miasta. Przedmiotem analiz morfologii miasta jest forma zabudowy, forma widoczna i rozpoznawalna. Forma ta w rozumieniu morfologii miasta uwzględnia również zagadnienia znaczenia, zagadnienia funkcji a także zagadnienia sposobu kreowania tejże formy i tych procesów, które doprowadziły do takich przekształceń struktury jakie w danym miejscu zaistniały z uwzględnieniem sposobu kształtowania formy. Tutaj bardzo duże zasługi (jeśli mówimy o Polsce) odnieśli łódzcy naukowcy prof. Marek Koter i prof. Kulesza. Marek Koter i Kulesza rozpoznawani na świecie jako twórcy polskiej szkoły morfologii miasta. Koter sformułował również pojęcie morfogenezy, które odnosi się jak te procesy kształtowania formy miasta działają.

Morfologia miasta zajmuje się analizą formy zabudowy i to nie tylko w odniesieniu do opisu struktur, tak jak to jest realizowane w planach zabudowy czy w planach miejscowych, ale również do tego jak ta forma była kształtowana i w jaki sposób takie, a nie inne struktury zostały wykreowane.

Wszystko jest zapisane do tego stopnia ze pewne struktury wrażenia, odczucia związane z charakterem miejsc są bezpośrednim wynikiem procesów, które doprowadziły do ukształtowania obecnej formy miejskiej i to wszystko dało się odczytać i odczuć. Moderniści formułowali rewolucyjne postulaty, mówili o tym ze należy budować w pustym terenie, należy zabić ulice korytarz czy też to, że miasto musi być budowane w oparciu o zasady geometrii.

Przykład opracowania mocno uwidaczniającego ideę modernizmu, który mówił o tym, że należy stosować systemowe podejście do zagadnień planowania w skali miasta i regionu. Corbusier zakładał, że trzeba budować w pustym terenie, rozważano wyburzenie całej dzielnicy Paryża. Na szczęście nigdy nie zostało to zrealizowane. Mówiło się w okresie modernizmu, że możliwym jest ulepszenie społeczeństwa poprzez racjonalne wieloaspektowe podejście do planowania, uwzględniające naukowo wypracowane modele. Modele te bazują na ideach pochodzących z nauk przyrodniczych. W takim podejściu nie było miejsca na dyskusje o emocjach, o zagadnieniach znaczenia. W okresie postmodernizmu te poglądy zostały poddane surowej krytyce.

3 podstawowe szkoły morfologii miasta:

1 - szkoła brytyjska (poniekąd niemiecka) jej twórcą jest prof. Conzen. Wyemigrował on z Niemiec przed wybuchem II wojny światowej, osiedlił się w Wielkiej Brytanii i tam rozwijał wcześniejszy sposób analizowania struktur miejskich.

2 - szkoła francuska

3 - szkoła włoska (chronologicznie pierwsza szkoła), czołowy działacz --> Muratori

Tradycje badawcze w obszarze morfologii miasta: schematyczna genealogia z uwzględnieniem wybranych autorów.

Każda z tych szkół ma swoją specyfikę. Ta wielowątkowość jest istotna. Jednocześnie też pewne badania, które odnoszą się do struktur urbanistycznych nie są zaliczane do morfologii miasta. Wynika to z podejścia lokalnego. Np. w Polsce rozgrywa się to w obszarze geografii historycznej. W związku z tym te badania realizują osoby związane z dziedziną architektury czy urbanistyki. Nie bywa to już nazywane morfologią miasta. Niektóre rzeczy z czasem ulegną jakimś przekształceniom na skutek pewnej konfrontacji i internacjonalizacji rezultatów tych badań, ponieważ nic nie stoi na przeszkodzie, żebyśmy my korzystali z doświadczeń w szkoły francuskiej czy włoskiej.

Omówienie szkoły morfologii miasta w nurcie Conzenowskim - pojęcia wprowadzone przez Conzen’a

Ujęcie morfologiczne: Opis krajobrazów miejskich – 3 podstawowe zbiory formalne

- plan miasta (podziały własności),

- formy zabudowy,

- przeznaczenie terenów.

Rejon morfologiczny

Trzy podstawowe kompleksy formalne, wspólnie z charakterystyką miejsca, składają się na najbardziej podstawowym poziomie na wytworzenie najmniejszej morfologicznie jednolitej jednostki przestrzennej – ‘podstawowej komórki krajobrazu miejskiego’. Podstawowe jednostki grupowane są w ‘jednostki krajobrazu miejskiego’, a te z kolei składają się tworząc hierarchię ‘rejonów wewnątrz-miejskich’.

Analizując strukturę miasta mamy do czynienia ze sposobem parcelacji i z układem ulic. Po drugie mamy do czynienia z formą zabudowy. Po trzecie z pewnymi jednostkami o charakterze funkcjonalnym. Nałożenie tych wszystkich trzech kompleksów formalnych wspólnie z charakterystyką miejsca pozwalają na wyodrębnienie pewnej najmniejszej jednostki struktury przestrzennej miasta, na której możliwe jest formułowanie pewniej charakterystyki.

Uwzględnienie tych 3 cech:

1 - formy zabudowy

2 - czym jest forma zabudowy ( czy budynki są wolnostojące czy tworzą pierzeję, domy jednorodzinne czy domy bliźniacze, jaki jest kształt dachu, jaki jest układ okien, wszelkie elementy wynikające z tego jak zabudowa wygląda, jaki jest jej kształt będą się składały na formę zabudowy) drugim elementem jest parcelacja zabudowy czyli parcelacja terenu oraz pewien układ sieci ulicznej.

3 - wykorzystanie terenu

i nałożenie tych warstw na siebie pozwala na wyodrębnienie najmniejszych jednostek, dla których Conzen sformułował pojęcie takie jak rejon morfologiczny.

Cykl rozwoju formy miejskiej

Stopniowe wypełnianie działek poprzez budynki, prowadzące do fazy szczytowej maksymalnego pokrycia i ostatecznie czyszczenie działek dla przygotowania kolejnych faz przekształce.

Twierdzenie to Conzen sformułował w oparciu o analizy rozwoju miasteczek brytyjskich.

Pas brzegowy

Rozwój Stadtrandzone (Louis 1936), fizyczna manifestacja w krajobrazie okresów powolnego rozwoju lub nawet faz stagnacji w postaci zewnętrznych rozszerzeń obszaru zabudowanego. Początkowy trend zajmowania takich terenów przez funkcje wymagające dużych działek oraz mające niskie wymagania dużych działek oraz mające niskie wymagania w zakresie dostępności komercyjnego centru.

Kolejna obserwacja odnosi się do pasa brzegowego. Mówi się o rozwoju tzw. strefy na zewnątrz miejskiej. Stanowi ona fizyczną manifestację w krajobrazie procesów powolnego rozwoju lub pasma stagnacji w postaci zewnętrznych rozszerzeń obszaru zabudowanego. Przy czym można zaobserwować początkowy trend zajmowania takich terenów przez funkcje wymagające dużych działek oraz mające niskie wymagania w zakresie dostępności komercyjnego centrum. Obserwując rozwój struktury przestrzennej miasta można wyraźnie zauważyć, że działki na zewnątrz są większe niż działki w centrum. Jednocześnie też w przypadku niektórych miast pojawiają się procesy łączenia działek i tworzenia większych całości. Ta szkoła analiz morfologii miasta charakteryzuje się między innymi tym, że ona odnosiła się do analiz głównie dwuwymiarowych różnej skali i przede wszystkim rozwijana była przez specjalistów geografii historycznej, historyków zajmujących się historią planowania. Ta grupa osób była tutaj szczególnie reprezentatywna, stąd nie dziwi zakres prowadzonych analiz. Jednym z takich najbardziej reprezentatywnych nurtów Szkoły Conzenowskiej są liczne, prowadzone w różnych krajach badania, odnoszące się do źródeł powstawania miast. W Conzenowskiej metodologii mówi się o analizach odnoszących się do tego w jaki sposób miasta się kształtowały, czy były to osiedla, które pełniły role obronne czy centra handlu, centra kultu religijnego. Bardzo wiele studiów polega na tym, aby analizując plan miasta poszukiwać wcześniejszych śladów przekształceń, śladów wcześniejszych struktur i by sprawdzać jak one uległy przekształceniom w dalszym okresie czasu.

Colonge (Niemcy) - przykład niemieckiej kolonii gdzie regularny układ rzymskiego miasta nałożony na modernistyczny układ ulic pozwala na odczytanie, które elementy są pozostałościami z czasów wcześniejszych, a które są późniejszymi nałożeniami.

Kells (Irlandia) - przykład ośrodka kultu religijnego – pozostałości dawnych obwarowań związanych z obecnością klasztoru we współczesnym układzie ulic. Wyraźnie widać pozostałość wcześniejszego zarysu murów obronnych w obecnej strukturze ulic.

Średniowieczny Dublin w Irlandii, gdzie również wyraźnie widoczne są pozostałości struktury średniowiecznej we współczesnym układzie ulicznym, gdzie nastąpiły dalsze przekształcenia z poszerzeniami ulic.

Obecność tego rodzaju studiów związana jest również z dążeniem do zachowania formy historycznej w niezmienionej postaci. A także z myśleniem o zachowaniu nie tylko obiektów zabytkowych wyjętych z kontekstu, ale dążeniem do zachowania całych układów historycznych jako całości. W Łodzi przykładem tego jest działalność grupy Łódź Kaliska. Chodzi tutaj nie tylko o docenienie obiektów o charakterze miejsc szczególnych , dominant w strukturze miejskiej, ale o całościową ochronę struktur jako pewnego pomnika historii z uwzględnieniem zabudowy, która stanowi tło dla obiektów cennych historycznie.

Odnosząc się po kolei do rysunków: [opracowania wraz z rysunkami zostaną opublikowane na mailu grupowym. Za utrudnienia przepraszamy. J.M., D.B.]

Pierwszy rysunek pokazuje szczegółową analizę struktury zabudowy.

Kolejny rysunek pokazuje podziały działek oraz historyczne procesy, które doprowadziły do wytworzenia tego współczesnego układu podziału działek. Widać, jak ta parcelacja była wcześniej realizowana.

W oparciu o analizę tych trzech elementów sama struktura miasta jest dzielona na mniejsze fragmenty. Przekłada się to na planowanie. Gdyby chcieć zachować całość naniesień, które znajdują się w danym terenie to mamy gotowe ustalenia dla planu miejscowego. Jest to osobna nauka ponieważ nie polega ona jedynie na opisie geometrii czy kubatur, ale także wymaga m.in. wiedzy z zakresu historii społecznej.

Worcester

Na planie miasta wyraźnie widać w jaki sposób dochodzi się do wyodrębniania poszczególnych, najmniejszych rejonów urbanistycznych. Za każdym razem jest to nakładanie się na siebie 3 elementów: analiza formy, analiza parcelacji, analiza przeznaczenia terenu przy czym przeznaczenie terenu w rozumieniu morfologii miejskiej nie powinno być czynnikiem decydującym.

Polska szkoła morfologii miasta

Polska szkoła morfologii jest dość specyficzna – bardzo mocno się rozwijała na gruncie geografii historycznej.

W Polsce tego rodzaju analizy były prowadzone najbardziej na obszarze tak zwanych ,,ziem odzyskanych” – na Śląsku, w Wielkopolsce, częściowo w Łodzi. Później obecność pewnej metodologii spowodowała, że podobny sposób myślenia rozwinął się również w innych obszarach i w tym rejonie było to zasługą finansowania , które było na ten cel przeznaczone. Analizy te realizowane były najintensywniej, być może również tradycja kulturowa przyczyniła się do ich rozwoju. Na ,,ziemiach odzyskanych’’ chodziło o to żeby pokazać procesy fundowania miast w okresie średniowiecza przez państwo Polskie po to by pokazać polskość tych terenów. Mamy tu do czynienia z całą masą analiz prowadzonych w ten właśnie sposób, gdzie naukowcy w planie miast średniowiecznych doszukiwali się pewnej regularności, doszukiwali się również sposobu powstawania tych miast jak i poszukiwali geometrii, która leżała u podstaw planów powstawania tych miast. Narzędzia geometrów średniowiecza były niezbyt dokładne, przez co powstawały pewne odkształcenia tego układu geometrycznego , który był planowany pierwotnie.

Bolesławiec

W Bolesławcu została przeprowadzona analiza dla miasta lokacyjnego jakby na tle teoretycznej siatki modularnych kwadratów. W wyniku analizy można dojść do tego jak były rozmieszczane układy rynków, placów wokół kościołów. Analogiczne analizy były prowadzone w bardzo wielu miejscowościach zlokalizowanych przede wszystkim w obszarze Polski zachodniej, lecz nie tylko, gdyż potem zostały upowszechnione , doszukiwano się pewnej metodologii planowania w układach średniowiecznych .

Doszukiwano się również pewnych metodologii dotyczących rozmieszczenia przestrzeni otwartych w tych historycznych układach. Miało to służyć stwierdzeniu , czy też poszukiwaniu pewnych zasad rozplanowania ( np. na prawie Chełmińskim, Magdeburskim). Szukano pewnej uniwersalności w ramach tego obszaru po to aby stwierdzić jak to się rozwijało. Wszystko to służyło zachowaniu dziedzictwa i wykształceniu pewnego rodzaju szacunku. W ramach tychże badań mamy przykład miasta Łodzi.

W strukturze współczesnej Łodzi można zauważyć relikty średniowiecznego planowania urbanistycznego. Wszystkie dzielnice łódzkie są kontynuacją dawnych osiedli bądź których ślady istniej w dzisiejszej strukturze . W opracowaniach Marka Kotera można się dowiedzieć w jaki sposób zostały ukształtowane trakty pochodzące ze średniowiecza.

Wszystkie te analizy były wykonywane w formie płaskiej (2D) , brak odniesienia do trzeciego wymiaru.

W średniowiecznym układzie miasta Łodzi widać główne szlaki, które wpłynęły na jej rozwój. Łódź była zlokalizowana na północ od rzeki Łódki .

W przypadku analiz były wykorzystywane rozmaite materiały źródłowe. Celem było poszukiwanie zasad i przyczyn powstawania poszczególnych układów.

Polska szkoła morfologii miasta jest dość specyficzna i charakterystyczna . W analizach brakowało wzmianek o charakterystyce formy zabudowy. W klasycznej szkole kordynowskiej był kładziony nacisk na analizy formy zabudowy.

Analizy miasta Ludlow były prowadzone przez profesora Goldena. Budynki były klasyfikowane ze względu na okres z którego pochodzą . Nałożenie wszystkich analiz razem prowadzi do stwierdzenia obecności rejonów morfologicznych.

W brytyjskiej szkole analiz morfologii miasta forma zabudowy jest dużo bardziej obecna niż jest to realizowane w polskich analizach, gdzie mamy do czynienia głównie z analizami odnoszącymi się do parcelacji, do układu ulic.

Analizy miast amerykańskich uwzględniały nie tylko rozmiary i kształt kubatury ale również kształty działek i sposób rozplanowania, czyli lokalizacji budynków na działce. Bazując na podstawowych typach struktury można mówić o pewnej typologii jednostek morfologicznych . Tego rodzaju analizy nie są prowadzone w oderwaniu od procesów, które doprowadziły do ukształtowania struktury.

W ramach nurtu teoretycznego pojawia się wiele nowych koncepcji:

-mikromorfologia

-relacje pomiędzy okresami morfologicznymi i procesem typologicznym

-powiązanie pomiędzy podejmowaniem decyzji i forma miasta

Dolny Manhattan, Nowy Jork – wyraźnie widać wpływ formalnego planowania i kolejnych planów które tam obowiązywały na wygląd wieżowców

1. Obszary intensywnych przekształceń układu działek i ulic w komercyjnym centrum miasta Worcester: A Szkic lokalizacji obszarów intensywnych zmian, B. Początek okresu badań, C. koniec okresu badań
2. Propozycje przekształceń 18-9 High Street, Worcester
3. Charakterystyka nowych budynków w komercyjnym centrum Worcester

Kolejne fazy rozwoju struktury ukazują coraz większy proces scalania działek. Scalenia działek w strukturach miast historycznych niejednokrotnie są przedmiotem krytyki , ponieważ w momencie wprowadzenia zabudowy o charakterze komercyjnym, czasem kończy się to obecnością ,, ślepych prądów”.