Proksemika

Paulina Grinwald

Proksemika – interdyscyplinarna nauka która zajmuje się relacjami pomiędzy uwarunkowaniami fizycznymi kontaktów międzyludzkich a samymi kontaktami międzyludzkimi. Inaczej: jest to nauka badająca wzajemne relacje przestrzenne między ludźmi ( dystanse społeczne) jak również relacje między ludźmi a otoczeniem materialnym. Twórcą pojęcia jest Edward Hall. Jego badania miały istotny wpływ na twórczość i naukę Jana Gehla. Wpływy te widoczne są m. in. w książce „ Życie między budynkami” oraz w nowszym dziele promowanym podczas jego wizyty w Łodzi. Można znaleźć w nich ilustracje identyczne z badaniami Halla. Mówią o tym jakiego rodzaju dystanse interpersonalne są właściwe do odpowiednich rodzajów kontaktów. Mając do czynienia z kontaktami, które towarzyszą relacjom bardzo bliskim, intymnym, występują tu odległości w granicach kilkudziesięciu centymetrów do 1 metra.

Kolejnym rodzajem relacji są relacje bardziej oficjalne,z pewnym poziomem obojętności, o charakterze formalnym.

Następnym typem dystansów są te na poziomie komunikacji grupowej

Ostatnim typem dystansów są te, które umożliwiają tylko i wyłącznie kontakt wizualny, a wykluczają komunikację werbalną.

Dystanse te nie są czymś stałym i właściwym dla ogółu społeczności.

Dystans społeczny to pojęcie określające stosunek człowieka do sytuacji społecznych w jego przestrzeni.

1. Z punktu widzenia socjologii i antropologii społecznej jest to odległość jaka dzieli jednostki w strukturze społecznej, lub też subiektywne poczucie bliskości czy dystansu wobec pewnych zbiorowości, innych jednostek w grupie (dystans socjometryczny) czy kultury (dystans kulturowy).
2. W ujęciu etnologicznym jest to odległość jaką zajmuje jednostka w stosunku do innych osób. Wynosi ona od jednego do czterech metrów. Taki dystans utrzymywany jest podczas bliskich nieformalnych (dystans 1-2 metry) lub sformalizowanych (dystans 2-4 metry) interakcji z innymi.

Jan Gehl mówi, iż uwarunkowania proksemiczne w dużej mierze są zależne od uwarunkowań kulturowych, które są przedmiotem badań antropologii.

W zależności od lokalizacji i kultury z jaką mamy do czynienia dystanse osobowe różnią się od siebie. Czasem ma to wpływ na percepcję innych osób. Przykładem tego jest to, że dyplomaci przebywający i funkcjonujący w innych warunkach kulturowych przygotowywani są pod kątem umiejętności zachowywania się w innym środowisku. W różnych kulturach są inne uwarunkowania związane z percepcją przestrzeni. Komunikując się z ludźmi o innym podłożu kulturowym dostrzegamy mniejsze dystanse. W naszym kręg kulturowym np. podświadomie odsuwamy się w ramach relacji formalnych, natomiast osoby z innego kręgu inaczej funkcjonują w takich sytuacjach. W innych krajach inaczej percepowane są sytuacje społeczne i aby umieć się w nich odnaleźć trzeba posiadać wiedzę jak w tej odmiennej kulturze zachowania są kształtowane. Celem tego jest wyeliminowanie postrzegania zachowań innych osób jako konfliktowych lub agresywnych. Dystanse osobowe są w dużej mierze odbierane na poziomie interwencji w strefę osobową. Każdy człowiek otoczony jest pewną strefą, w której czuje się bezpiecznie. Jeśli ktoś zbyt blisko ingeruję w tę strefę, odbieramy to jaki pewien rodzaj afrontu i czujemy się niekomfortowo.

Niekiedy tylko funkcjonując wśród dużego tłumu poziom przyzwolenia staje się wyższy.

W różnych uwarunkowaniach kulturowych gabaryty przestrzeni publicznych mogą mieć różną wielkość niż w innych miejscach. Innym czynnikiem, który wpływa na gabaryty przestrzeni publicznych i dystanse osobowe jest na przykład nasłonecznienie.

Kolejną rzeczą, którą zajmuje się proksemika jest na przykład ustawienie mebli, aby umożliwić większą intymność. Edward Hall opisuje doświadczenie, które przeprowadził w warunkach szpitalnych. Ludzie tam przebywający w ograniczonym stopniu kontaktują się z otoczeniem zewnętrznym. Jeśli układ mebli był bezpośredni, ułatwiało to ludziom kontakty interpersonalne. Natomiast jeśli elementy były rozdzielone w przestrzeni, powodowały izolację przestrzenną i społeczną.

Następną rzeczą jaką zajmuje się proksemika jest analiza zachowań w ramach kontaktów międzyludzkich. Zagadnienie opisane jest m. in. w książkach Halla pt. „ Cichy język”, „ Ponad kulturą”, „Ukryty wymiar”.

Innym obszarem zainteresowań proksemiki jest kwestia funkcjonowania ludzi w przestrzeni, sposób kształtowania kontaktów odzwierciedlonych przez język ciała oraz sposób zachowania ludzi. Zauważono, że istnieje pewien porządek przestrzenny, czyli sytuacja znajduje swój obraz w rozmieszczeniu i sposobie wzajemnego przemieszczania się osób w sytuacjach realizowanych przestrzennie.

Kolejnym autorem badającym i poszukującym reguł rządzących sytuacjami społecznymi jest E.Goffman. Jednym z jego dzieł jest „ Zachowanie w przestrzeniach publicznych”. Jego badania nie doczekały się jeszcze potwierdzenia empirycznego.

Definicje pojęć:

Sytuacja – najmniejsza istotna jednostka kultury, która może być analizowana, nazwana, przekazywana i ujmowana jako całość.

Ramy sytuacji – mogą zawierać rozmaite treści np. o charakterze lingwistycznym, kinetycznym, proksemicznym, tymczasowym, społecznym.

Szczególnie istotny z punktu widzenia projektowania przestrzeni fizycznych jest aspekt kontekstu.

Pojęcie to najlepiej obrazuje schemat, którego autorem jest Hall.

NK – niski poziom kontekstu

WK – wysoki poziom kontekstu

Komunikacja – przekazywanie informacji

Kontekst – uwarunkowania fizyczne, przestrzenne, lingwistyczne sposób ubrania, ramy sytuacyjne, które odpowiadają za to, że informacja nie musi być przekazywana wprost.

Podział kultury ze względu na poziom kontekstu:

• o niskim poziomie kontekstu – całość informacji o pożądanych sposobach zachowań przekazywana jest jako informacja. Mamy tu do czynienie zazwyczaj z większą dowolnością
• o wysokim poziomie kontekstu – są to przeważnie kultury stare, które rozwijały się przez wieki, wszystko jest tam zdefiniowane, komunikat werbalny ma mniejsze znaczenie niż otoczka, która służy przekazywaniu konkretnego znaczenia, wiadomo co się wydarzy, jak się zachować. Kontekst i informacja służą przekazywaniu znaczenia.

Kształtując środowisko życia ludzi tworzymy ramy sytuacyjne dla konkretnych zachowań. Ma to na przykład odzwierciedlenie w sposobie kształtowania ulic lub w sytuacjach transportowych.

Sposób ukształtowania środowiska bezpośrednio wpływa na zachowania poprzez tworzenie kontekstu dla konkretnych zachowań. Np. środowisko miejskie komunikuje jakie zachowania będą w danych sytuacjach pożądane.

Funkcja kultury bywa utożsamiana z ekranem, który funkcjonuje pomiędzy człowiekiem a światem zewnętrznym. Wszystkie elementy ram sytuacyjnych stanowią części składowe konkretnych uwarunkowań kulturowych. Ludzie funkcjonujący w ramach tych samych uwarunkowań kulturowych dzięki istnieniu ram sytuacyjnych, ich percepcji zgodnie z pewnym kodem mają możliwość odczytania wcześniej wprowadzonej to otoczenia struktury i zachowywania się zgodnie z pewnymi normami kulturowymi, które w danym środowisku funkcjonują.

Poza tym funkcja ekranu pomiędzy człowiekiem a światem zewnętrznym pozwala na uniknięcie nadmiaru informacji.

Wszystko co jest trwale zapisane pozwala nam na zorientowanie się w otaczającym świecie, jest to kodem kulturowym. Pozwala to ludziom funkcjonować w społeczeństwie w taki sposób, że kształtowane są zachowania, które realizowane są automatycznie.

Kontekstualizacja – wprowadzenie kontekstu, przenoszącego znaczenie, które nie zawsze musi być zawarte w słowach.

Opracowywane są systemy, które mają za zadanie tłumaczyć przekaz słowny. Niestety nie są one efektywne. Dużo lepiej jest zaangażować człowieka, który funkcjonuje w ramach tego samego kodu kulturowego, ponieważ jest on w stanie dużo lepiej, trafniej i szybciej odczytać przekaz niż translatory. Przyczyną tego jest to, że tylko człowiek jest w stanie odczytać kontekst, który nie jest obecny w samym przekazie słownym. W kulturach o niskim poziomie kontekstu przetłumaczenie za pomocą translatora jest możliwe. Natomiast w kulturach starych, o wysokim poziomie kontekstu np. w kulturze chińskiej zrozumienie przekazu ustnego może być bardziej skomplikowane.

Hall wymienia kilka kategorii postrzegania. W ramach percepcji, człowiek którzy uczestniczy w jakiejś sytuacji bierze pod uwagę następujące rzeczy:

• przedmiot lub aktywność realizowaną w ramach danej sytuacji
• samą sytuację
• status jednostek w systemie społecznym
• swoje dotychczasowe doświadczenia
• uwarunkowania kulturowe

Każdy z tych elementów bywa kształtowany w konkretnym czasie, który poprzedza udział w samej sytuacji. Nasza umiejętność funkcjonowania w ramach konkretnych uwarunkowań kulturowych polega na tym, że uczymy się tego od wczesnego dzieciństwa i realizowane jest to przez lata.

Ludzie funkcjonujący w obrębie kilku stref kulturowy potrafią automatycznie działać w ramach innego kodu w zależności od sytuacji. Przekłada się to np. na język ciała.